Huyện Đông Triều, Quảng Ninh có một quần thể kiến trúc Phật giáo lớn, trải rộng trên khu vực núi non hùng vĩ, nhưng do không được bảo quản tốt, nhiều di tích chỉ còn là phế tích.

Đông Triều (Quảng Ninh) là địa phương có mật độ di tích khá dày trên cả nước, với hơn 130 điểm di tích, trong đó, có 22 di tích đã được xếp hạng cấp quốc gia, cấp tỉnh.

Kiến trúc cổ phai mòn

Đình Xuân Quang (xã Yên Thọ) được giới chuyên môn đánh giá cao về kiến trúc điêu khắc cổ, có giá trị thẩm mỹ độc đáo. Các vì kèo được kết cấu theo kiểu ''giá chiêng chồng rường con nhị'', được chạm khắc hình cánh sen, hình đầu rồng, hổ phù, đại bàng có vân mây... rất khéo léo. Các bức cốn, đầu bẩy, đầu dư đều được chạm nổi hoặc chạm kênh bong rồng, mây, với những đường nét công phu ở các vì kèo, đầu đao... Dù trải qua hàng trăm năm nhưng tất cả rường, mộng vẫn được xếp khít vào nhau và chạm trổ ăn khớp, làm nên một bức tranh rồng vờn mây, rồng nhả ngọc, hình con nghê đang chạy, hình hoa cúc có mây cuốn bồng bềnh đẹp mắt và hài hoà.

Tuy nhiên, vì kèo, rui mè, cột nhà, xà nhà đang bị mối mọt, một số gãy mục, khiến mái đình bị võng hẳn xuống do hệ thống cột gỗ và thanh giằng quá yếu. Phần ngói ở 5 gian tiền đường và ba gian hậu cung vỡ gãy, dột nát nhiều chỗ, khi trời mưa, nước chảy thành dòng xuống dưới nền nhà. Nhiều mảng điêu khắc gỗ bị mối mọt xâm hại không còn giữ được nguyên khối chạm khắc.

Tại xã An Sinh, hệ thống di sản Yên Tử, chùa Hồ Thiên và am Ngọa Vân là một quần thể kiến trúc Phật giáo lớn. Hồ Thiên, Ngoạ Vân nối dài hệ thống chùa Tháp của thiền phái Trúc Lâm trên suốt chiều dài của dãy Yên Tử. Giáo sư Phan Khanh từng nhận định, Trần Nhân Tông đã hoàn chỉnh chu trình khép kín: Yên Tử nơi tu hành, Ngoạ Vân nơi viên tịch, Hồ Thiên nơi cõi Phật.

Hệ thống di tích này có bốn khu lớn với 12 điểm di tích trải rộng trên một khu vực núi non hùng vĩ, có địa thế đẹp. Nhưng do không được bảo quản tốt, đến nay, chùa Hồ Thiên, am Ngoạ Vân chỉ còn là phế tích hoang vắng. Các di vật quý đều bị trộm cắp, đập vỡ hoặc vùi lấp sâu dưới lòng đất. 12 cây thông quý ở khu vực Thông Đàn nay chỉ còn lại ba cây và cũng đứng trước nguy cơ bị đốn trộm.

Miệt núi cạnh chân chùa, cỏ dại trùm lên khu phế tích.

Chùa Nhuệ Hổ (xã Kim Sơn) là nơi duy nhất trong hệ thống các chùa Quảng Ninh còn lưu giữ được bộ tượng Phật bằng chất liệu đất nung nguyên vẹn. Bộ tượng được làm từ đời Lê, bao gồm 15 pho, chạm khắc tỉ mỉ với đủ các tư thế, hình dáng, nét mặt, thể hiện nội tâm khác nhau. Song hiện nay, pho tượng Phật Adiđà, cao 145 cm, vai rộng 60cm, được coi là có kích thước lớn nhất trong các pho tượng Adiđà ở Quảng Ninh, bị hỏng phần đầu và vai phải. Các pho tượng khác như Tứ Thiên Vương, Quan Âm Bồ Tát, Tuyết Sơn, Thích Ca sơ sinh, tượng Hộ Pháp, tượng Tam Thế ... đều rạn nứt, nhiều phần bị ngấm nước.

Xây dựng mới cũng hư hỏng

Toà chánh điện chùa Bắc Mã và nhà trưng bày hiện vật Đệ tứ chiến khu Đông Triều thuộc di tích chùa Bắc Mã (xã Bình Dương) là một trong những hạng mục mới được xây dựng. Thế nhưng, hai công trình này đã bị hỏng hóc nhiều phần. Hệ thống ngói của Nhà trưng bày dột nát, hoành mục, trời mưa nước đọng nhiều ở ngoài hiên. Bên cạnh đó, do quy mô Nhà trưng bày khá chật hẹp, không đủ chỗ trưng bày hết hiện vật nên nhiều hiện vật có giá trị đang phải xếp đống trong kho han rỉ và mối mọt...

Toà chính điện mới được xây dựng năm 2005 nhân kỷ niệm 60 năm ngày ra đời Đệ tứ Chiến khu Đông Triều. Tuy nhiên, chất lượng công trình này không đảm bảo, phần mái chùa bao gồm ngói, thanh giằng bị hư hỏng, các cốt bê tông ở thanh giằng bị gãy khiến ngói xô xuống, trời mưa nước chảy xuống nơi tụng kinh và ban thờ.

Theo thống kê của UBND huyện Đông Triều, tính đến hết năm 2008, có 46 điểm di tích đã được xây mới hoặc tu sửa với tổng vốn đầu tư 49,3 tỷ đồng, trong đó vốn xã hội hoá là 18,6 tỷ đồng. Trước tình trạng nhiều di tích của Đông Triều xuống cấp, trong đó có những di tích quan trọng, các ban ngành chức năng và UBND huyện đã có nhiều văn bản đề nghị tôn tạo lại. Sở Văn hóa –Thể thao và Du lịch Quảng Ninh cũng đồng ý hỗ trợ một phần kinh phí. Tuy nhiên, đến nay công việc này vẫn chưa được thực hiện.