Cách trung tâm Thủ đô khoảng 20 km, tại xã Tiên Phượng, huyện Chương Mỹ có chùa Trăm gian bên núi Trần, xung quanh có nhiều cây cổ thụ, được xây dựng vào năm Trịnh Phù thứ 10 (1185), đời vua Lý Cao Tông. Ngôi chùa cổ kính này còn có tên là Quảng Nghiêm tự, hay chùa So. Gọi là chùa Trăm gian vì kiến trúc ở đây có tới 100 gian nhà theo cách tính 4 gốc cột là một gian.
Trước tiên khách tham quan được chiêm ngưỡng gác chuông là một trong số ít gác chuông cổ nhất còn lại đến ngày nay, có nhiều hình chạm rồng ở xen lẫn mây lửa. Đây là kiến trúc có mặt bằng vuông, hai tầng tám mái, với nhiều hoa đao uốn hắt lên như một bông sen khổng lồ tỏa hương. Phần cổ diêm lắp lan can chấn song con tiện, tạo cho bên trong thoáng mát. Tại đây có treo quả chuông đúc năm Cảnh Thịnh thứ 2 (1894) là điển hình chuông đồng của thời Tây Sơn.Từ tam quan – gác chuông đi qua 27 bậc đá lên sân chùa. Giữa sân kê chiếc sập đá có đặt một bát hương to. Lại leo thêm bảy bậc đá nữa để vào sân trong của chùa. Khu trung tâm chùa có các tòa tiền đường, thiên hương và thượng điện kết nối với nhau thành một nội thất theo hình chữ “công”. Lại có hành lang dài ở hai bên ăn thông với tiền đường, ở phía trước và hậu đường ở phía sau bao thành một kiến trúc đóng có hình chữ “quốc”. Khoảng sân sau có phương đình treo cả trống và khánh, được xem như môt nốt son điểm vào giữa chữ “quốc”. Từng ấy công trình gắn bó với nhau theo không gian đạo và đời, hòa quyện trên khắp đỉnh đồi. Hệ thống cửa bức bàn phía trước thượng điện có thể đóng, mở tùy ý, còn các khoảng sân ở trước dãy hành lang và trước tòa phương đình tuy đóng ngang nhưng lại mở dọc, tiếp xúc với bầu trời đề đón nhận ánh sáng và mưa gió.
Theo bia Quảng Nghiêm tự, dựng năm Hoằng Định thứ 4 (1603) thì chùa này đẹp nhất phủ Quốc Oai thời đó. Đến năm Đinh Sửu (1577) trùng tu các tòa tiền đường, thiên hương. Bộ khung gỗ hiện còn được làm lại ở thời Nguyễn. Những năm gần đây chùa Trăm gian liên tục được sửa chữa, cơ bản theo mẫu còn tìm thấy hồi thế kỷ XX.
Hệ thống tượng ở đây khá đầy đủ cho một Phật điện thông thường, từ tượng Tam thế đến tượng Hộ pháp. Đặc biệt, pho tượng Tuyết Sơn rất giống ở chùa Tây Phương, các đường gân, mạch nổi lên rất rõ. Tại chùa này còn có tượng Đặng Tiến Đông (1738 - 1803), quê làng Lương Xá, huyện Chương Mỹ, dòng dõi một vọng tộc ở Bắc Hà. Cha ông là quận công Đặng Tiến Miên, trong họ có nhiều người làm quan to dưới triều Lê – Trịnh. Nhưng năm 1787 Đặng Tiến Đông vào Quảng Nam giúp nhà Tây Sơn, được phong đô đốc, tước Đông Lĩnh hầu. Năm 1788, ông giúp Nguyễn Huệ chiêu tập các cựu thần nhà Lê. Trong chiến dịch đại phá quân Thanh tết Kỷ Dậu (đầu năm 1789), ông chỉ huy một đạo quân đánh vào đồn địch ở Khương Thượng – Đống Đa và lập chiến công. Sau ngày chiến thắng, ông về nghỉ tại quê nhà. Đặng Tiến Đông được tạc tượng chân dung để thờ ở chùa ngay khi còn sống, tương truyền giống ông đến mức khi rước tượng vào chùa, người xem không phân biệt được kiệu người hay kiệu tượng.
Chùa Trăm gian ngoài thờ Phật, còn thờ đức thánh Bối. Khu thờ thánh không xây riêng mà quây ván bưng bên trái thượng điện, còn gọi là cung thánh thiêng liêng, chỉ nhà sư trụ trì mới được vào hành lễ. Đức Thánh Bối tên là Nguyễn Bình An, đã tu luyện ở đây thành thánh với chức danh Bồ tát bình đẳng hành nghĩa. Tương truyền khi còn sống, ông có tài đi mấy bước về quê làng Bối Khê ( xã Tam Hưng, huyện Thanh Oai) lấy cà muối và nấu niêu cơm đủ ăn cho cả trăm thợ dựng chùa. Khi hóa rồi, ông còn làm mưa máu đuổi giặc Minh. Năm 95 tuổi ông hóa nhưng chưa rõ ông sinh và mất năm nào.
Ngoài ra, chùa Trăm gian còn lưu giữ được một số hiện vật quý hiếm. Đó là đôi rồng đá thời Trần làm lan can thành bậc cửa chùa có thân dài mập nhưng lại ghép đầu rồng thời Nguyễn; những viên gạch thời Mạc được xây bệ tượng Tam Thế, trong đó có nhiều viên chạm chim thần và các con thú rất sinh động. Đó là bộ tranh La Hán và tranh Thập điện được chạm nổi kết hợp với vẽ.
Chùa Trăm gian xứng đáng là điểm đến hấp dẫn của khách du lịch trong và ngoài nước.
Triệu Chinh Hiểu
Nguồn: KTĐT